Ρήγας, Ανέκδοτα κείμενα

Ανέκδοτο έργο του Βελεστινλή στα ελληνικά

Όταν ο Ρήγας Φεραίος έγραφε για το θέατρο!

Πατέρας εννιά παιδιών, μύωπας, ίδρυσε σχολεία στις Κυκλάδες, ήταν επιρρεπής στις δολοφονίες, αιματηρός, τύραννος αλλά και υπερασπιστής των απόρων για άλλους, ενώ η αντιφατική του προσωπικότητα προκαλούσε μίσος και δέος (κι αυτό αποτυπώνεται και στις αντιφατικές μαρτυρίες της εποχής). Μιλώ για έναν παράξενο Φαναριώτη και αμφιλεγόμενο ηγεμόνα: τον Νικόλαο Μαυρογένη. Αυτός ακριβώς ο άνθρωπος ενέπνευσε τον φαναριώτη συγγραφέα που σήμερα αποδεικνύεται πως ήταν ο Ρήγας. Η συναρπαστική ιστορία της εύρεσης, της αμφισβήτησης, της ταύτισης και του ίδιου του θεατρικού έργου με τις σαφείς πολιτικές αιχμές παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε μια εικονογραφημένη πολυτελή έκδοση που τώρα παραδίδεται στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.
Ο Νικόλαος Μαυρογένης, λοιπόν, υπήρξε μια αντιφατική, παράξενη προσωπικότητα, μισητή στη Βλαχία, και γιος του Ιωάννη Μαυρογένη. Γεννήθηκε το 1735 ή το 1738 στην Πάρο, σπούδασε στη Σίφνο, έγινε δραγουμάνος του οθωμανικού στόλου, αργότερα ο ίδιος δραγουμάνος, ενώ μεσολάβησε υπέρ των Ελλήνων των Ψαρών που είχαν ξεσηκωθεί εναντίον των Οθωμανών (πολύ πριν από το 1821). Το 1786 διορίστηκε ηγεμόνας της Βλαχίας και μάλιστα απ’ την ενθρόνισή του ακόμη (που τον συνόδευαν δύο δήμιοι με μεταλλικούς χιτώνες!) φάνηκε το μίσος του για τους άρχοντες. Αντιφατικός, πληθωρικός, περπατούσε μέσα στην πρωτεύουσα μεταμφιεσμένος για να εντοπίσει τους εμπόρους ή τους ιερείς που δεν εκτελούσαν σωστά τα καθήκοντά τους, λάτρης της καθεστηκυίας τάξης, συγκρότησε στρατό στη Βλαχία μισθοφορικό, τα στρατιωτικά σώματα είχαν ονόματα αγίων (Αγίου Γεωργίου κ.ά.), τάχθηκε με την Οθωμανική Αυτοκρατορία στον ρωσο-αυστριακο-τουρκικό πόλεμο του 1787, ενώ το 1789, όταν η Πύλη ηττήθηκε από τους Αυστριακούς, ο Μαυρογένης περιορίστηκε στα νότια του Δούναβη και λίγο μετά εκτελέστηκε (παρά την αφοσίωσή του προς την Πύλη) με διαταγή του Μεγάλου Βεζίρη. Οι Ελληνες τον έβλεπαν σαν παράσιτο, οι Ρουμάνοι προσεύχονταν να νικήσουν οι Αυστριακοί, οι μουσουλμάνοι τον θεωρούσαν άπιστο. Θα μπορούσαμε να τον συγκρίνουμε με τον αναγεννησιακό πρίγκιπα Δημήτρη Καντεμίρη, αλλά μόνο στις στρατιωτικές και ηγετικές ικανότητες, αφού του έλειπε ο ελεύθερος χρόνος για να αφήσει και ένα τεράστιο και πολυποίκιλο έργο σαν του Καντεμίρη (που μας άφησε, σημειωτέον, από μουσική παρακαταθήκη μέχρι πολυσέλιδη Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πλούσιο συγγραφικό έργο). Ο Μαυρογένης εμφανίστηκε σαν αστραπή σε κλίμα γαλήνης (και υποβόσκουσας διαφθοράς), διαπραγματεύσεων και σε μια εποχή που οι Φαναριώτες και οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες είχαν σημαντική θέση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επιπροσθέτως τον μύθο του διόγκωναν η εμφάνιση κουρσάρου, οι μπόλικες νευρώσεις και οι μηχανορραφίες του.
Υπάρχει όμως και μια λεπτομέρεια που κάνει την περίπτωσή του ιδιαίτερα ερεθιστική. Ο ευρυμαθής και αινιγματικός νέος που προσελήφθη ως γραμματέας του Μαυρογένη δεν ήταν άλλος από την κορυφαία προσωπικότητα του προεπαναστατικού ελληνισμού: ο Ρήγας Βελεστινλής που στη συνέχεια διετέλεσε και γραμματέας του Μπρανκοβεάνου και του Κιρλιάνου – και που ταυτόχρονα με τη συγγραφική του βάσανο μας κληροδότησε αριστουργήματα Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο «Θούριος». Σήμερα, η έκδοση με τον τίτλο «Ρήγας, ανέκδοτα κείμενα», που κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου με την επιμέλεια της Ρουμάνας Λία Μπραντ Τσισάκοφ, τον επαναφέρει στο προσκήνιο με τη λογοτεχνική του ιδιότητα, καθώς μας παραδίδει ένα άγνωστο θεατρικό έργο του και νέα στοιχεία για τη ζωή του, αναβιώνοντας την περιπέτεια ενός χειρογράφου που… πήρε σφραγίδα επίσημη ότι είναι δικό του.

Το χειρόγραφο είναι του Ρήγα

Ποια είναι τα στοιχεία που πιστοποιούν ότι το κείμενο γράφτηκε απ’ τον Ρήγα Βελεστινλή; Οπως επισημαίνει η επιμελήτρια Τσισάκοφ, ο φάκελος φέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου. Το όνομα μάλιστα Le Roy αποτελεί – σύμφωνα με τη συγγραφέα – μετάφραση του ονόματος του Ρήγα. Εδώ βέβαια χρειάζεται και μια παραπάνω σημείωση: διαβάζοντας το κείμενο αντιλαμβάνεται και ο πιο ανυποψίαστος αναγνώστης τις βαθιές ιατρικές γνώσεις του συγγραφέα. Το ψευδώνυμο Le Roy λοιπόν παραπέμπει στον τότε διάσημο συγγραφέα και καθηγητή Ιατρικής στο Μονπελιέ Charles Le Roy (1726-1779) και μάλιστα με την ειρωνική χροιά «ο δικός μας, ο ντόπιος Le Roy»). Η επιμελήτρια επίσης παραθέτει ως στοιχείο τεκμηρίωσης της πατρότητας του κειμένου την ίδια την ταυτοποίηση του γραφικού χαρακτήρα – εδώ νομίζω έχουμε το δυνατό χαρτί της – και μάλιστα η γραφολογική και παλαιογραφική μελέτη δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο. Η επιμελήτρια θεωρεί πως ένα ακόμη στοιχείο που επαληθεύει πως συγγραφέας του έργου είναι ο Ρήγας είναι μια λεπτομέρεια, λίγο ειδική, λίγο σημειολογική αλλά και με το δικό της βάρος: στο φύλλο 49V του χειρογράφου το αρχικό γράμμα στη συντομογραφία του ονόματος του Φεραρή (προσώπου απ’ το θεατρικό έργο) γράφτηκε με κεφαλαίο αφού προηγουμένως σβήστηκε η γραφή με πεζά γράμματα. Αντίθετα σε όλο το κείμενο οι συντομογραφίες των ονομάτων αποδίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεφαλαίο. Σημειωτέον πως η επιμελήτρια θεωρεί το φανταστικό πρόσωπο Φεραρή του έργου ως το άλτερ έγκο του ίδιου του Ρήγα, η παραπάνω λεπτομέρεια αναδείχνει τη συγκαλυμμένη προσπάθεια για την κρυπτογράφηση του συγγραφέα. Ο προσδιορισμός Φεραρής θυμίζει επίσης το τοπωνύμιο Φεραί, τη γενέτειρα του Ρήγα. Το γεγονός πως ο παραπάνω χαρακτήρας του έργου είναι ο μόνος που δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων του έργου, ενισχύει τη θέση της Τσισάκοφ ότι πρόκειται για το άλτερ έγκο του ίδιου του Ρήγα. Η λέξη επίσης «ηλεκτρισμός» που χρησιμοποιεί ο Φεραρής για να προβάλλει τους γύρω του (που τους θεωρεί αμαθείς κατά την πλοκή του έργου), εμφανίζεται και στο έργο του Ρήγα «Φυσικής Απάνθισμα». Επίσης, οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στο κάτω μέρος της σελίδας (όμοια με τα σχόλια ενός άλλου έργου του Ρήγα της «Σχολής των Ντελικάτων Εραστών») παραπέμπουν στον τρόπο που έγραφε ο μεγάλος λόγιος.

Ρήγας Βελεστινλής
«Οταν αρχινήσουν τα σαγανάκια, βάστα πλια καραβοκύρη»

Το «Σαγανάκι της τρέλας» είναι μια θεατρική κωμωδία που δεν ανέβηκε ποτέ και αποτελεί λίβελο κατά του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικολάου Μαυρογένη. Συγγραφέας του έργου, που ταυτοποιήθηκε ύστερα από πολλές περιπέτειες, είναι ο Ρήγας Βελεστινλής, ενώ το έργο σατιρίζει τον Μαυρογένη κοντά στον οποίο εργάστηκε ο εμβληματικός λόγιος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού
Το χειρόγραφο του θεατρικού έργου «Το σαγανάκι της τρέλας» που παρουσιάζεται στην παρούσα έκδοση φυλάσσεται στο Σιμπιού της Ρουμανίας και γράφτηκε στο Βουκουρέστι την 25η Ιουλίου 1786. Σημειώστε την περίοδο που γράφτηκε, αφού ξεκλειδώνει πολλά για την έμπνευση του έργου: τότε έχουμε την απογοήτευση του Ρήγα για το γεγονός πως ο Μαυρογένης δεν του χορήγησε τη θέση του ισπράβνικου (νομάρχη) της περιοχής Ιλφόβ που του είχε υποσχεθεί.
Η συγγραφέας – επιμελήτρια εκ Ρουμανίας Λία Μπραντ Τσισάκοφ μετέγραψε, εξέδωσε, μετέφρασε στα ρουμανικά και ταύτισε τον άγνωστο συγγραφέα με τον Ρήγα το 1998. Η Τσισάκοφ είναι ελληνίστρια εκ Ρουμανίας, ειδικότερα, είναι επιστημονική ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Νοτιοανατολικών Σπουδών της Ρουμανικής Ακαδημίας. Το διδακτορικό της είχε τίτλο «Προβλήματα από την επαφή μεταξύ της ρουμανικής και της ελληνικής γλώσσας στο τέλος του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα» ενώ έχει συγγράψει μεταξύ άλλων και με τη συνεργασία της Ζωρζέτα Φιλίτι ελληνορουμανικό λεξικό και έχει ανθολογήσει ελληνικά λογοτεχνήματα από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες.
Πάνω στο χειρόγραφο έσκυψαν ο καθηγητής Σπύρος Ευαγγελάτος, ο θεατρολόγος Βάλτερ Πούχνερ και ο εκδότης φαναριώτικης λογοτεχνίας Δημήτρης Στάθης. Ο Ευαγγελάτος αμφισβήτησε την πατρότητα του κειμένου, ο Πούχνερ δεν απέκλεισε πως συγγραφέας του έργου θα μπορούσε να είναι ο Ρήγας, ενώ ο Στάθης θεώρησε ότι το έργο ήταν ένα ανώνυμο φαναριώτικο κείμενο που όμως είχε ένα πολλαπλό ενδιαφέρον. Ωστόσο στον αντίποδα των παραπάνω αμφισβητήσεων ήρθε η ταυτοποίηση του χειρογράφου έπειτα από έρευνα της έγκυρης γραφολόγου Μάγδας – Μαρίας Καμπούρη την οποία ανέλαβε με σχολαστικότητα το 2005 μετά τις δύο επιστολές του Γεωργίου Σούρλα, τότε β’ αντιπρόεδρου της Βουλής των Ελλήνων. Και σήμερα παραδίδεται στο ελληνικό κοινό με την απαραίτητη φόρτιση και συγκίνηση.
«Το σαγανάκι της τρέλας» έχει εμφανείς επιρροές από τον Μολιέρο και αναπτύσσεται σε δύο πράξεις με τριάντα σκηνές και οκτώ πρόσωπα: τον Μαυρογένη, σφετεριστή του θρόνου της Βλαχίας, τη Μαριώρα (Δόμνα του), τον Φεραρή (σύμφωνα με την Τσισάκοφ είναι ο ίδιος ο Ρήγας), τον Γιαννάκη (γραμματικός), τον Ματιό (θυρωρός ηγεμονικής αυλής), τη Σοφία (δουλεύτρα και ερωμένη τού αρχικά αξιωματικού και στη συνέχεια υπηρέτη Αποστόλη), τον Αλέξανδρο (παχάρνικος της περιοχής Ιλφόβ), τους Αρχοντες (Βλάχοι και Ρωμαίοι), τα Ιτζογλάνια (γενίτσαροι σωματοφύλακες) αλλά και ναύτες, αξιωματικούς, χωρικούς. Και βεβαίως το κύριο θέμα του έργου δεν είναι άλλο απ’ το γεγονός πως όλοι βασανίζονται από την ατμόσφαιρα τρέλας που δημιουργεί ο ηγεμόνας με την ασυμβατότητά του προς το περιβάλλον και την αφέλεια με την οποία αντιμετωπίζει τις καταστάσεις. Οσοι πάλι ήρωες του έργου δεν εστιάζουν στην τρέλα του ηγεμόνα βλέπουν την ανικανότητά του.
Η επιρροή του Μολιέρου είναι παραπάνω από εμφανής ενώ υπάρχουν κωμικά ευρήματα που αποτυπώνουν την ευρυμάθεια και την οξυδέρκεια του Ρήγα. Για παράδειγμα, ο ηγεμόνας έχει άγνοια ενδυματολογικών συνηθειών, άγνοια των εθίμων του τόπου και βέβαια άγνοια της ιεραρχίας των αρχόντων και της τοπικής γεωγραφίας. Μάλιστα το θετικό πρόσημο που φαίνεται στο έργο να υπάρχει για τον δεσποτισμό ανατολικού τύπου (και χρονικά πριν ξεσπάσει η Γαλλική Επανάσταση βέβαια) αποκαλύπτεται διά στόματος ηγεμόνα: «Η ζωή του ανθρώπου εις μίαν τρίχαν στέκεται, όταν αρχινήσουν τα σαγανάκια, βάστα πλια καραβοκύρη». Η κωμωδία το «Σαγανάκι της τρέλας» περιέχεται σε ένα χειρόγραφο που περιλαμβάνει και ένα κείμενο πεζού λόγου, μια μετάφραση – διασκευή με τον τίτλο «Η δοκιμασμένη φιλία» του Μαρμοντέλ. Εδώ περιλαμβάνεται το προερχόμενο απ’ τον Διαφωτισμό μήνυμα της αλληλεγγύης και της ισότητας των πολιτισμών και εστιάζει στην παρουσίαση του αγγλικού κοινοβουλευτικού συστήματος. Η Τσισάκοφ θεωρεί τη διασκευή αυτή πρελούδιο του Συντάγματος του Ρήγα ενώ ο Αντρέι Πιπίντι ξεχωρίζει τις φιλολαϊκές τάσεις του Ρήγα και τις συσχετίζει με τη φράση ενός προσώπου απ’ το «Σαγανάκι της τρέλας»: «Με το να άρχισε καθώς βλέπετε και η βροχή, να λυπηθείτε τόσους πτωχούς οπού κάθονται τόσες ημέρες με τα ζώα τους προσμένοντες το ύψος της».

Γράφει ο Δημήτρης Ν. Μανιάτης
Εφημερίδα Τα Νέα, 10/3/2012