Αριστούργημα του γλωσσικού κυβισμού, θρίαμβος της νεωτερικότητας, θεαματική αποτυχία, συλλογή από ακατανόητες ασυναρτησίες, σκόπιμη φάρσα;… Πρωτοποριακά και πειραματικά ακόμη και σήμερα, πάνω από έναν αιώνα μετά από την πρώτη τους έκδοση, τα Τρυφερά Κουμπιά (1914), ένα από τα μεγαλύτερα πειράματα του μοντερνισμού, αποτελούν κείμενο αναφοράς, μίμησης, ανασκευής και συνέχειας για όσους προβληματίζονται για την ιστορία και την εξέλιξη του μοντερνισμού, αλλά και δοκιμάζουν τις δυνατότητες της λογοτεχνίας στον 21ο αιώνα.
Η αμερικανίδα πεζογράφος, δοκιμιογράφος, και ποιήτρια Γερτρούδη Στάιν (1874-1946) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στο Παρίσι, όπου, στην περίφημη κατοικία της στην «οδό Ανθέων 27» φιλοξένησε τους μεγαλύτερους στοχαστές, καλλιτέχνες και συγγραφείς της εποχής του Μεσοπολέμου. Στο έργο της διερεύνησε τις λογοτεχνικές δυνατότητες του κυβισμού, κυρίως την απόδοση του παρόντος και τις ελάχιστα τροποποιούμενες επαναλήψεις έως την έσχατη απλούστευση και αποσπασματικότητα. Η διαδικασία αυτή της αφαίρεσης φτάνει στο απόγειό της στα Τρυφερά Κουμπιά.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε τρία μέρη (Τα αντικείμενα, Τα φαγητά και Τα δωμάτια), συμβολικά του κόσμου μας που αποτελείται από τα πράγματα που κατέχουμε, τα υλικά που μας τρέφουν και τους χώρους που μας ενσωματώνουν. Οι περιγραφές τους δοκιμάζουν τα όρια της γραμματικής και συντακτικής μας εμπειρίας, αλλά και τα δεδομένα μας για την υποκειμενικότητα της έκφρασης, την καθαρότητα του βλέμματος, τη μοναδικότητα του φύλου, και την αυθεντικότητα της εθνικά αμιγούς γλώσσας.
Η έκδοση συνοδεύεται από εκτενές Επίμετρο.
Αντικείμενα
Φαγητά
Δωμάτια
Επίμετρο
Εργογραφία
Αισθητές πραγματικότητες
O μοντερνισμός ως κίνημα έχει ενδιαφέρον. Θεωρητικά. Μιλάμε περί των βιβλίων χωρίς να τα διαβάζουμε. Το πειραματικό βιβλίο της Γερτρούδης Στάιν «Τρυφερά κουμπιά», αν μη τι άλλο, έχει συζητηθεί. Είναι αμφίβολο αν έχει διαβαστεί και απορίας άξιον αν οι αναγνώστες έβγαλαν νόημα. Ας αντιγράψουμε ένα μικρό δείγμα, το απόσπασμα που τιτλοφορείται «Μια μέθοδος μανδύα»: «Μονή αναρρίχηση σε μια γραμμή, ευθεία ανταλλαγή σ΄ ένα ραβδί, απεγνωσμένη περιπέτεια και κουράγιο και μια κλεψύδρα, και όλο αυτό που είναι σύστημα, που έχει αίσθημα, που έχει παραίτηση κι ευτυχία, κάνει ολόκληρο ένα θελκτικό μαύρο ασήμωμα». Το λογοτεχνικό κείμενο της αμερικανίδας δημιουργού- οι τρεις ενότητες- καταλαμβάνει 78 σελίδες. Το επίμετρο της Αρσενίου εκτείνεται σε 51 και είναι χρήσιμο να διαβαστεί πριν από τους πειραματισμούς της Στάιν.
Η Ελισάβετ Αρσενίου, επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θράκης, εξηγεί πώς υπερασπίστηκε η Στάιν το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη». Σημειώνει: «Από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε η Στάιν, πολλά έχουν ειπωθεί για τα “α-νόητα” κείμενά της και για το “περιορισμένο” πεδίο των λογοτεχνικών της αναζητήσεων, αλλά και πολλοί, συχνά μονολιθικοί, τρόποι ανάγνωσής τους έχουν προταθεί. Η Στάιν δημιουργούσε παράλληλα με τις κυρίαρχες εξελίξεις της νεωτερικής λογοτεχνίας απέχοντας τόσο από τον ρεαλισμό όσο και από τον υπερρεαλισμό. Δρούσε περισσότερο εμπειρικά, επηρεαζόμενη από εξελίξεις στις άλλες τέχνες πέραν της λογοτεχνίας και προτιμώντας να γράφει για αισθητές πραγματικότητες και προσωπικά οικεία αντικείμενα, όπως φαίνεται από τους τίτλους της, τυπικά δηλωτικούς και περιγραφικούς, παρά συμβολικούς». Τη Γερτρούδη Στάιν πρέπει να τη φανταστούμε μέσα σε ένα σύμπαν κυρίως εικαστικό, το οποίο η ίδια είχε κατασκευάσει. Ο κυβισμός διαδόθηκε με τις δικές της μεθοδεύσεις, που δεν περιορίζονταν στις συστάσεις για αγορές έργων τέχνης σε πλούσιους συμπατριώτες της. Ηταν άτομο με επικοινωνιακό χάρισμα, ηγερία μιας καλλιτεχνικής ομάδας και σύμβολο της εποχής. Είναι κάτι που καταγράφεται από την ίδια, παραδόξως με κατανοητό τρόπο, στην «Αυτοβιογραφία της Αλις Τόκλας», ένα βιβλίο για τη σύντροφό της που ουσιαστικά αφορά την ίδια. Τα «Τρυφερά κουμπιά» γράφτηκαν το 1912 αλλά διατηρούν τη ζωντάνια της πειραματικής πρόθεσης. Η Αρσενίου σημειώνει: «Η χαρά της τέχνης βρίσκεται στην ασυνέπειά της, την έλλειψη λειτουργικής λογικής». Ακόμη και για εκείνους που δεν αποδέχονται αυτή την άποψη, το ξεφύλλισμα του βιβλίου, στην παρούσα μετάφραση, θα είναι μια αναγνωστική εμπειρία, αν μη τι άλλο, πολύ διαφορετική.
ΛΩΡΗ ΚΕΖΑ
Εφημερίδα Το Βήμα, Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 2008
